Bài dự thi Tìm hiểu về lịch sử truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam 2023 - Trần Thị Thu Trang

 CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM 
 Độc lập - Tự do - Hạnh phúc 
 BÀI DỰ THI 
 Tìm hiểu về lịch sử truyền thống yêu nước 
 của dân tộc Việt Nam 2023 
Họ và tên: Trần Thị Thu Trang 
Đơn vị công tác: Trường Tiểu học Xuân Thành 
Địa chỉ: Xã Xuân Thành, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định 
Điện thoại: 0833 386 330 
 Năm 2023 
 2 
 Bài dự thi: “Tìm hiểu về lịch sử truyền thống yêu nước của dân tộc 
Việt Nam 2023” 
 Những giá trị của tôn giáo đối với đời sống xã hội, góp phần phát huy sức 
mạnh của khối đại đoàn kết dân tộc, đoàn kết tôn giáo trong sự nghiệp xây dựng 
và bảo vệ Tổ quốc; 
 Không giống như các tôn giáo lớn khác ở Việt Nam, tôn giáo truyền 
thống ở Việt Nam tồn tại khá đa dạng dưới rất nhiều loại hình thờ cúng khác 
nhau mà nếu phân loại thì có thể chia thành các hình thức sau: thờ nhân 
thần (gồm những người có công với dân, với nước (đánh giặc, lập làng, lập 
ấp, truyền nghề, chữa bệnh ) những đối tượng này được thờ tự tại các đình, 
đền, miếu, nghè và đều được dân tôn xưng là thần, thánh hoặc nhà nước phong 
kiến trung ương phong thần (hiện nay các cơ sở thờ tự còn lưu giữ được khá 
nhiều sắc phong như thế); thờ cúng tổ tiên (là hình thức thờ cúng linh hồn tổ 
tiên trong gia đình, gia tộc); thờ nhiên thần (là hình thức thờ các sức mạnh 
huyền bí của tự nhiên được coi là có thần: thần núi, thần nước, thần rừng, 
thần đất, thần cây, thần rắn, thần đá (thạch linh) 
 Đặc trưng của các hình thái tôn giáo này là không có thiết chế chặt chẽ quy 
củ mà khá mở và dễ biến đổi (các tầng lớp ý nghĩa, hoặc hình thức tổ chức lễ nghi 
cũng như đối tượng tín đồ và giới luật tuân thủ các cấm kị). Các phương thức thực 
hành nghi lễ được tổ chức và thực hiện bởi các cộng đồng có niềm tin chung và 
mang bản sắc vùng, miền, địa phương rất rõ rệt. Vì vậy để đánh giá được giá trị 
của các loại hình tôn giáo này là điều không dễ. Tuy nhiên, có thể căn cứ vào một 
số đặc trưng và các ý nghĩa cơ bản của nó mà định vị giá trị của các loại hình tôn 
giáo này trên một số phương diện như sau: 
 1. Về phương diện lịch sử 
 Tôn giáo truyền thống ở VN tồn tại như một tài liệu dã sử về quá trình hình 
thành và phát triển của các cộng đồng tộc người ở VN 
 Ở khía cạnh này thì biểu hiện rõ rệt nhất là sự hiện diện của tục thờ vua tổ 
và các anh hùng, có danh, vô danh mà các ngôi đền, đình còn lại cho tới hôm nay 
như một bằng chứng hùng hồn về một chặng đường đấu tranh, xây dựng và gìn 
giữ độc lập tộc người/ dân tộc. Việc duy trì các nghi lễ thờ tự hằng năm với quy 
cách thể thức lễ nghi bài bản giống như một minh chứng về một sự thật không thể 
chối cãi về sự tồn tại, ngự trị, bao phủ của các triều đại đến hệ thống làng xã. Quan 
trọng hơn sự thật đó là còn là sự khẳng định quyền sở hữu, quyền hùng cứ một 
phương của cư dân Việt Nam từ thủa Lạc Việt. Nối tiếp Hùng, Thục và sau này 
là hàng loạt các đền vua Đinh – Lê – Lý – Trần – Nguyễn đã trở thành những 
điểm mốc của lịch sử dân tộc Việt Nam, đánh dấu những chặng đường phát triển 3 
và tự hoàn thiện của một dân tộc từ chỗ chỉ là những thế lực địa phương đơn lẻ 
thành quốc gia quân chủ tập quyền. Điều này có ý nghĩa hết sức quan trọng trong 
việc đóng một cái đinh trong ý thức hệ của người dân Việt Nam về tinh thần độc 
lập, tự cường và ý chí không chịu khuất phục ngoại bang. Tinh thần này về sau 
thể hiện khá rõ rệt trong “Nam quốc sơn hà” của thế kỷ X cất lên trong điện thờ 
thần Trương Hống (thần sông Cầu), Trương Hát (thần sông Thương) đã “phản 
ảnh ý thức tự chủ cao độ của tập đoàn cư dân sông Hồng” (TCĐT: 32). Sự thực 
điều đó đã được khẳng định trong suốt diễn tiến lịch sử chiến tranh giữ nước của 
người Việt Nam từ 179 trcn đến 1975 của thế kỷ XX và vẫn được khẳng định lại 
trong sự kiện giàn khoan 981ở biển Đông năm 2013. 
 Song song với hệ thống thờ cúng vua tổ trong tôn giáo truyền thống ở Việt 
Nam còn hiện diện một hệ thống các đình làng là nơi thờ cúng các vị thành hoàng 
làng – ma làng (theo cách gọi của người thiểu số). Đó là những hạt nhân của văn 
hóa làng, là lịch sử làng – cái nôi của nền văn minh lúa nước, để rồi từ đó thế ứng 
xử Việt Nam ra đời, hình thành và quy chiếu toàn cục văn hóa Việt Nam sau 
này: ứng biến linh hoạt như nước. Không chỉ dừng ở đó, những tập quán, kị hèm 
xung quanh nghi lễ tế tự tại các cơ sở tôn giáo đình làng còn cho thấy thiết chế 
tôn giáo này còn tồn tại như một hệ các mật mã văn hóa phản ảnh về sự thực thời 
kỳ khởi nguyên và sự khẳng định quyền bá chủ của các thế lực địa phương qua 
các thời kỳ khác nhau. Câu chuyện về thần Cao Lỗ và vị trí của Thần trong tâm 
thức dân gian và những đối trọng về hệ ý thức sau này của thể chế quân chủ xung 
quanh việc thêu dệt nên hình tượng Đô Lỗ - người chế tác nỏ thần không chỉ phản 
ánh dấu tích tôn sùng đá mà còn phản ảnh những khủng hoảng tâm linh tín ngưỡng 
giữa vùng cao và vùng thấp của thời kỳ chuyển giao Hùng – Thục thông qua việc 
tự thuật lí lịch và vị thế của mình giữa thần Cao Lỗ và Cao Biền. Điều này không 
chỉ bộc lộ một sự thật về quá trình chia sẻ quyền lực giữa vùng vùng cao với vùng 
thấp; giữa thần đá với thần đầm lầy, sông nước tức là yếu tố vùng cao phải yếu 
thế đi, thậm chí nhường chỗ cho yếu tố thấp. Có thể nói đó là thời kỳ đánh dấu 
hình thái kinh tế nương rẫy bị thay thế bởi kinh tế lúa nước, yếu tố đồng bằng trở 
thành thế mạnh, địa hình cho việc xác lập một nền văn minh mới - văn hóa lúa 
nước, văn minh sông Hồng. 
 2. Về phương diện luân lý – đạo đức 
 Trong tôn giáo truyền thống các đối tượng thiêng (chủ thể được thờ phụng) 
chiếm tỷ lệ khá cao những nhân vật có công lao với nhân dân, đất nước trên các 
lĩnh vực: đánh giặc, dạy nghề, lập làng mở đất, dạy ca múa, vui chơi hay thậm chí 
chỉ là người chết vào giờ thiêng có khả năng tác động đến sự an nguy của dân 
làng Việc thờ phụng tế lễ trao truyền qua các thế hệ người Việt từ xưa cho đến 4 
nay thực tế cũng chính là sự giáo dục con người về cách thức và sự tuân thủ trong 
các chiều kích ứng xử: với con người có ơn nghĩa, nhân tình là biết ơn trọng thị; 
với thiên nhiên là hài hòa kính nhường. Đó là thế ứng xử mang tính vĩ mô đã quán 
xuyến tất thảy mọi đời người sống trên dải đất Việt Nam. Bằng phương châm 
chung với tiền nhân là kính – thờ, cách quy định thế ứng xử này thể hiện bằng 
việc thờ phụng hương khói và tế lễ hằng năm, hằng tháng đều chỉ là tạo ra thói 
quen và được duy trì qua các thế hệ, thông qua đó cũng giáo dục con người biết 
hướng tới những điều lớn lao hơn, biết sống và hành động vì những mục đích cao 
cả. Tư duy uống nước nhớ nguồn vì thế đã trở thành lẽ sống, thành thước đo đạo 
lý làm người ở đời của dân tộc Việt Nam. 
 Tuy nhiên, trong ứng xử với thần của người Việt Nam thì đó lại là mối quan 
hệ hai chiều: có đi có lại, hay nói một cách chính xác hơn đó là đòi quyền được 
dân chủ giữa người – thần. Tư thế này thể hiện ở chỗ có kính – thờ nhưng không 
phải là khiếp sợ, tránh xa mà là đến gần và bằng mọi cách xác lập mối quan hệ 
tương hỗ có qua có lại, trách nhiệm luôn đi liền với quyền lợi. Con người có trách 
nhiệm thờ cúng thần linh và ngược lại thần linh kể cả tổ tiên đến ông trời đều có 
trách nhiệm phù hộ độ trì lại cho con người. Vì thế phong tục xưa kia nhiều làng 
hạn hán cúng mãi, cầu mãi mà chưa được như ý dân làng đem bài vị thần (bằng 
gỗ) ra phơi nắng; khi lụt lội cầu thần mà không được đem tượng thần (bằng đất) 
ra ngâm nước! (Trần Ngọc Thêm 1997: 289). Tình trạng này cũng còn thấy cả ở 
trong lời khấn thần linh của các tộc người Tây Nguyên với công thức: “hỡi các 
thần (kể tên từng vị), chúng tôi muốn (nêu yêu cầu), chúng tôi đã cho các vị (liệt 
kê các vật hiến tế), mong các vị giúp chúng tôi đạt được ý muốn. Một số nơi còn 
thêm lời giao hẹn: nếu các vị không giúp chúng tôi sang năm chúng tôi không 
cúng các vị nữa! (Tô Ngọc Thanh 1995). Như vậy việc sử dụng lễ vật trong cúng 
thần ở người Việt Nam thực ra chỉ là để cho có thêm nhiều vật chất nữa. Đó là tư 
duy rất thực tế, đời thường của cư dân nông nghiệp lúa nước. Ở đây ta thấy quyền 
năng của thần trong tư duy người Việt không chỉ và không phải để cứu rỗi linh 
hồn hay xoa dịu sự tổn thương về nội tâm, sự mệt mỏi về tinh thần hoặc lý giải 
giúp con người những câu hỏi tối thượng về cuộc sống sau cái chết mà với người 
Việt Nam các thần ngự trên cao, ngự trong tâm tưởng họ là để đáp ứng nhu cầu 
về cơm ăn, áo mặc và sự sung sướng trong cuộc sống vật chất. Tư duy này quán 
xuyến hết thảy trong các lời kêu cầu tới thần của cả người miền xuôi lẫn miền núi, 
cả dân tộc chủ thể và dân tộc ít người. Đây là phương diện ứng xử mang quy phạm 
đạo đức với tinh thần dân chủ điển hình trong tôn giáo truyền thống ỏ Việt Nam 
khác hẳn với các tôn giáo ngoại lai (chỉ có ở Việt Nam thì đi thi, làm ăn, dựng vợ 
gả chồng hay cầu con, cầu của, cầu mạnh khỏe tất cả đều được bày tỏ trước 5 
hương án thần linh) và cầu xin trợ giúp. 
 Nhiều nghiên cứu về tôn giáo truyền thống ở Việt Nam đã gọi/ đặt tên 
cho quy phạm ứng xử này là thể hiện tính dân chủ, trên thực tế đó chỉ là biểu 
lộ hay phản ánh về một thực tế luôn luôn bất an của những cư dân sống trên 
một dải đất nhạy cảm cả về địa sinh quyển và địa chính trị. Thần, Thánh đối 
với người Việt Nam không quan trọng ở nguồn gốc xuất thân mà là ở căn tính 
và chức năng của họ trong mối tương quan với nhu cầu của người sống. Trong 
tâm thức dân gian, thần, thánh là kết tinh của trí tuệ và những quyền năng mà 
con người mong mỏi có được để thiết lập, xây dựng một cuộc sống hiện sinh 
tốt đẹp mà ở đó có cơm ăn áo mặc, con người có sức khỏe, có con đàn cháu 
đống vì thế tôn giáo truyền thống ở Việt Nam, của Việt Nam mang ý nghĩa 
hiện sinh sâu sắc. Đây chính là khía cạnh lý giải vì sao dân Việt thờ cả tướng 
lĩnh Trung Hoa (đền thờ Sĩ Nhiếp, Sầm Nghi Đống là những ví dụ). Nói như 
Uliam Giem xơ là “tín ngưỡng có hiệu lực không phải vì chúng đáng tin cậy 
mà chúng đáng tin cậy vì chúng có hiệu lực”. 
 3. Về phương diện thẩm mỹ 
 * Thế giới siêu nhiên với tính đa thần của người Việt Nam được xây dựng, 
dàn dựng như một mẫu mực cho cuộc đời này hướng tới 
 Với cuộc sống vất vả, thường xuyên phải đối mặt với mọi nguy cơ tai biến 
trong cuộc đời do thiên tai giáng xuống, hiểu rõ sức người hữu hạn nên khát vọng 
thường trực của người Việt Nam là chinh phục được thiên nhiên, chiến thắng hung 
ác bạo tàn để xây dựng một cuộc sống ấm no hạnh phúc. Tư duy ấy đã được các 
thế hệ người dân Việt Nam bồi đắp, xây dựng và kết tinh thành những hình tượng 
thánh thần: đó là những mô típ thần thiêng vừa hiểu thấu con người vừa làm thay 
con người, thậm chí sống thay con người khi mà thể chế hay những trói buộc của 
giai cấp thống trị đương thời khiến họ không thể/ không có cách nào để sống như 
mình mong muốn. Từ khía cạnh này nên thần thoại/ ngọc phả về các thần, thánh 
ở Việt Nam xét về khía cạnh thẩm mỹ giống như những thiên anh hùng ca trên 
mọi khía cạnh từ làm ăn đến đánh giặc; từ sáng tạo vũ trụ đến vui chơi. Hình 
tượng và Nữ Oa đội đá vá trời, nàng Ải lậc cậc của người Tày sáng tạo ra thế giới; 
truyền thuyết dựng núi cao làm tường thành để ngăn lụt lội của Sơn Tinh; hóa 
phép một đêm thành phố xá bán buôn tấp nập và dạy dân lam lũ làm thương mại 
của Chử Đồng Tử; kỳ vĩ hơn là chặt cây sinh mệnh để làm thang đi lấy Nữ thần 
Mặt trời của chàng Đam san (Tây Nguyên); dùng tre đằng ngà đập tan quân xâm 
lược của Thánh Gióng hay ngao du thiên hạ sống cuộc đời tự do tự tại và khuyến 
thiện trừng ác của bà Chúa Liễu; bày đặt trò chọn nam nữ hát đối đáp nhau để 
giao duyên ân tình của Vua bà đất kinh Bắc.v.v Tất cả những biểu tượng thiêng 6 
đó chính là kết tinh của mơ ước chế ngự thiên nhiên, tinh thần ham sống và khát 
vọng sống tự do vượt ra ngoài vòng kiềm tỏa của những giáo lý Nho giáo vay 
mượn trói buộc biết bao thế hệ người dân, người phụ nữ của đất này. Không phải 
ngẫu nhiên mà những nhân vật từng bị tư duy phong kiến nho giaó phê phán vẫn 
đàng hoàng sống giữa lòng dân và được các thế hệ hương khói phụng thờ như 
Dương Vân Nga (đền vua Đinh, Ninh Bình); Lê Thị Khiết/Ỷ Lan (đền bà Tấm - 
Gia Lâm, Hà Nội). Rõ rệt hơn và cũng lộ liễu hơn là hình tượng những nữ thần 
đại diện cho khát vọng sống, khát vọng yêu, khát vọng phồn thực vẫn điềm nhiên 
hiển lộ giữa đất kinh kỳ nơi đóng đô của triều đình quân chủ Nho giáo mà Bà 
Banh/ bà Đanh là những đại diện tiêu biểu cho dù họ là những thần linh có nguồn 
gốc ngoại. 
 * Ở phương diện khác, nhờ cảm xúc tôn giáo, con người có thể nhìn thấy 
cuộc sống từ một góc độ mới, biết suy ngẫm về tính thường biến của vạn vật. 
Cảm xúc tôn giáo là một hiện tượng phức tạp nó bao hàm trong mình quan niệm 
về thế giới, các giá trị cụ thể, các tâm thế và phản ứng gắn liền với chúng, Cảm 
xúc tôn giáo khi xuất hiện có ảnh hưởng nhiều đến lối sống và các quan niệm, giá 
trị của cá nhân chủ thể. 
 Trong tôn giáo nói chung thì tình cảm tôn giáo là yếu tố đóng vai trò như 
là động lực để định hình niềm tin tôn giáo. Nhiều nhà tâm lý học đã coi tình cảm 
tôn giáo như là nguồn gốc cơ bản của tôn giáo, nó là sự thống nhất đặc biệt giữa 
lòng khâm phục và sự sợ hãi Thần linh. Tình cảm tôn giáo cũng có 2 mặt: tình 
cảm tích cực (tình yêu, sự kính phục, tôn sùng với Thần chủ và với cộng đồng tôn 
giáo) và tình cảm tiêu cực (phụ thuộc, lo lắng và sợ hãi). Từ khía cạnh này cho 
thấy tôn giáo vừa có chức năng an ủi, giúp các cá nhân giải toả được các trạng 
thái stress (căng thẳng thần kinh), tìm đựơc những giaỉ pháp cho một số tình huống 
mà con người bế tắc trước thực tại cuộc sống, mặt khác lại trói buộc con người 
với các lực lượng siêu nhiên và buộc phải thực hành các chuẩn mực của giáo phái. 
Cảm xúc khi tham gia tôn giáo cũng có những giai đoạn phát triển khác nhau trong 
quá trình thực hành nghi lễ tôn giáo. Theo Vũ Dũng (1998) thì cảm xúc tôn giáo 
khi xuất hiện thường trải qua 3 giai đoạn : 
 - Giai đoạn bắt đầu : cường độ tình cảm tôn giáo tăng từ từ, các cảm xúc 
tiêu cực chiếm ưu thế, người hướng dẫn nghi lễ kêu gọi sự ăn năn, hối lỗi sự 
kêu gọi này tác động lên toàn bộ hệ thống tác động tâm – sinh lý những người 
tham dự lễ thức làm cho cường độ cảm xúc tăng lên. 
 - Giai đoạn thứ 2, cường độ tình cảm tăng lên, tình cảm chuyển sang giai 
đoạn đạt cường độ cao nhất, nội tâm tín đồ có sự chuyển biến quan trọng, những 
cảm xúc tiêu cực chuyển hoá thành những cảm xúc tích cực, từ cảm xúc sợ hãi, 7 
mặc cảm, tội lỗi chuyển thành cảm xúc thanh thản, vui sướng. 
 - Giai đoạn 3: giai đoạn kết thúc khi cường độ cảm xúc đạt tới đỉnh cao thì 
xuất hiện quá trình làm dịu bớt những kích thích xúc cảm, tình cảm trở về gần 
như cường độ ở thời điểm khởi đầu nhưng là mức độ của các cảm xúc tích cực: 
thanh thản nhẹ nhàng, đôi khi có cả niềm hy vọng. Ở nhiều đối tượng, tâm hồn 
hồi tỉnh, được giải phóng, dễ chịu hơn, sảng khoái hơn và trong sáng hơn.Tất 
nhiên, tham gia vào quá trình giải phóng cảm xúc này còn có khá nhiều yếu tố: 
sinh lý, ăn chay, cơ chế tâm lý, bắt chước và lây lan tâm lý 
 Nghiên cứu của Uliam giêmxơ cho biết cảm xúc tôn giáo mang lại cho con 
người cảm nhận thấy phép màu; cảm nhận thấy quan niệm mới và các giá trị mới; 
cảm nhận thấy tính thần thánh và thâm thuý. Khi cảm xúc tôn giáo xâm chiếm 
toàn bộ con người trí tuệ, tình cảm, giá trị và quan hệ sinh tồn của con người, nó 
đụng chạm tới ý thức cơ bản và nền tảng về sự nhất thể hoá. 
 Cảm xúc tôn giáo được lý giải như thế nào lại phụ thuộc vào văn hoá, tư 
tưởng và ngôn ngữ của mỗi cá nhân, tộc người và được thừa nhận ở thời điểm mà 
người ta cảm nhận. Trong nhiều trường hợp cảm xúc tôn giáo diễn ra bất ngờ và 
hướng cuộc sống của con người theo một chiều hướng mới hoàn toàn. Cũng có 
cảm xúc tôn giáo chợt đến khi người ta đọc kinh bổn hay ngẫm nghĩ về nó, cũng 
có cảm xúc tôn giáo nảy sinh nhân tế lễ, cầu nguyện hay thực hành các lễ nghi 
khác mà tín đồ của các tôn giáo sử dụng. Những cảm xúc này khi xuất hiện, được 
chủ thể lĩnh hội nó sẽ tiếp tục được củng cố, kích thích, hay bị quy giản nhờ tác 
động lời nói hay lễ nghi tôn giáo ở bên ngoài. Từ đặc tính này mà Uliam giêmxơ 
đã khẳng định kết quả của sự đi theo tôn giáo là: 
 + Tránh được sự bất an 
 + Nhận thức các chân lý trước đó chưa biết 
 + Cảm nhận thấy rằng những chuyển biến khách quan đang diễn ra trong 
thế giới (nói cách khác, sự đi theo tôn giáo giả định một cái nhìn mới về thế giới, 
một sự cảm nhận mới, toàn vẹn hơn về bản thân). 
 Theo quan niệm phương Tây thì trạng thái này được gọi là kinh nghiệm tôn 
giáo, với đặc tính: 1)không diễn tả được bằng lời (cảm xúc thần bí là không mô 
tả được và rất khác với kinh nghiệm thông thường); 2) trực giác (nó là trạng thái 
của tri thức, mặc dù trạng thái tri thức này không diễn đạt đươc, ở đây xuất hiện 
một kiểu nhận thức gọi là mặc khải/ ngộ);3) ngắn ngủi (không thể kéo dài lâu); 4) 
không có hoạt động của ý chí (trong thời gian cảm xúc thần bí cá nhân có cảm 
giác rằng nó lĩnh hội chứ không hành động). Với từng cá nhân, đặc biệt là những 
đối tượng có niềm tin tôn giáo tuyệt đối thì tình cảm tôn giáo này khiến họ như 
bừng tỉnh, trong nhiều trường hợp ngộ ra chân lý và thay đổi hoàn toàn tâm trạng 8 
từ “tâm trạng căng thẳng, bị bỏ rơi, đau đớn vô vọng” sang “trạng thái an tâm, 
chấp nhận và thế giới tinh thần”. Nghiên cứu của Nguyễn Ngọc Mai về trạng thái 
tâm lý của các tín đồ đạo Mẫu ở Việt Nam cũng cho những kết quả tương tự: “dù 
với mong muốn khác nhau, tất cả đều cho biết cảm xúc của họ sau khi lên đồng 
hầu bóng xong thường là: thoải mái, thanh thản, thấy người khoẻ ra ”. So sánh 
về trạng thái cảm xúc của các tín đồ này trước khi thực hành nghi lễ trình đồng 
cho thấy “trong tâm lý họ là sự chế ngự của thứ tình cảm tiêu cực: sự phụ thuộc, 
lo lắng và sợ hãi, có thể coi đó là trạng thái bất an. Khi đến với nghi lễ lên đồng 
hầu bóng thì các Đồng đã trực tiếp trải nghiệm và lĩnh hội được sự thanh thản 
thoải mái mà bản thân họ có được sau nghi lễ. Trong đó còn phải kể đến sự tham 
gia và hiệu quả đặc biệt vào quá trình này của các hệ thống thanh âm khiến nhiều 
người nhạy cảm có ngay được cảm xúc tích cực ở mức độ đỉnh cao. Kết thúc cuộc 
hầu đồng họ lấy lại được tâm thế thăng bằng, sự thanh thản thoải mái, sáng suốt 
và hưng phấn. Điều này có tác dụng chuyển hoá trạng thái tâm lý tiêu cực trước 
khi lên đồng sang dạng tâm lý tích cực sau khi lên đồng. Lẽ đương nhiên nó có 
tác dụng mạnh trong việc củng cố niềm tin tôn giáo vốn dĩ trước đó chỉ là mơ hồ 
về Thần Thánh (trong quan điểm của họ, như vậy là được Thánh tiếp lộc, tiếp 
sức). Từ đây cho thấy nghi lễ lên đồng chính là phương tiện cộng hưởng với nhiều 
yếu tố khác có tác dụng chuyển hoá nhận thức tâm linh các căn Đồng, xác lập một 
niềm tin tôn giáo vững bền nơi ý thức của họ”. 
 * Với vị trí là bệ đỡ tinh thần, sự hiện diện của các linh thần và nơi thờ tự, 
các tôn giáo truyền thống đóng vai trò là hạt nhân kiến tạo nên những di sản văn 
hóa cho dân tộc VN. 
 Đương thời khi còn sống, tổng bí thư Lê Duẩn từng nhận định “văn hóa dân 
gian Việt Nam đã làm nên dân tộc Việt Nam, khi văn hóa dân gian còn thì dân tộc 
Việt Nam còn”; các nhà nghiên cứu văn hóa đã chỉ ra và chứng minh bằng rất 
nhiều dẫn chứng về dân tộc Việt Nam có thể mất nước nhưng chưa bao giờ mất 
làng. Và làng còn thì dân tộc, quốc gia vẫn còn. Văn hóa làng đã trở thành hằng 
số văn hóa, thành then chốt cho mọi thể chế cai trị, khi nắm được làng là nắm 
được dân và có dân là còn nước 
 Văn hóa làng với hằng số cây đa, bến nước, sân đình. Cây đa là nơi tỏa 
bóng mát cho người dân mỗi khi làm lụng vất vả khó nhọc nghỉ ngơi, nhưng ở đó 
cũng có thần phù độ; sân đình là nơi diễn ra tất cả những hoạt động của cộng đồng 
làng, là nơi vui chơi, nơi tất cả mọi thành viên từ lý trưởng đến mõ làng đều được 
bình đẳng trước thần, là nơi cả cộng đồng thực hành những điều tốt đẹp nhất để 
hướng về thần, mong được thần phù trợ. Quan trọng hơn hạt nhân tôn giáo ấy lại 
là nơi thể hiện hết thảy tài năng, tư duy và mơ ước của con người. Những nghệ 9 
thuật tinh xảo, khéo léo của người Việt Nam xưa về hội họa, về kiến trúc và điêu 
khắc đều được thể hiện tại đình. Những di sản kiến trúc ấy đến nay vẫn khẳng 
định giá trị vững bền thách thức với thời gian và là những công trình kiến trúc, 
nghệ thuật vô giá. Những bức mê, cốn, chạm lộng, bong kênh trên các cột, kèo, 
vì của đình Tây Đằng, Kim Liên, Chu Quyến, So (Hà Nội); đình Thổ Hà, Phù 
Lão (Bắc Giang) là những kiệt tác như thế. Như vậy đình không chỉ là cơ sở tôn 
giáo đơn thuần mà còn là nơi thăng hoa của nghệ thuật, của cái đẹp của những 
ước mơ và tư duy tự do bay bổng, thậm chí ở đó còn là cả một nền minh triết dân 
gian. Với chức năng đa dạng ấy đình thờ thần thành hoàng làng không chỉ là biểu 
tượng tâm linh mà còn là biểu tượng của tâm tư, nguyện vọng và tình cảm, trí tuệ 
được thăng hoa : “qua đình ngả nón trông đình/ đình bao nhiêu ngói, thương mình 
bấy nhiêu”; Đình với người Việt Nam không chỉ là chốn thâm nghiêm tôn giáo, 
mà còn là biểu tượng của chân – thiện - mỹ, biểu tượng của những gì tốt đẹp nhất: 
“trúc sinh trúc mọc đầu đình; em xinh em đứng một mình cũng xinh” hay: “hôm 
qua tát nước đầu đình, để quên chiếc áo trên cành hoa sen ” ở đây đình chỉ là 
cái cớ cho câu chuyện tình muôn thủa Việt Nam!. 
 Thử tưởng tượng ở chốn làng quê Việt Nam xưa im lìm trong tiếng gà trưa, 
xôn xao, ai oán trong mùa sưu thuế, nếu không có lễ hội làng thì người dân lam 
lũ bao đời sẽ thăng hoa cảm xúc ở đâu. Lễ hội làng là thời điểm để thực hành nghi 
lễ tế thần nhưng cũng là đỉnh điểm thời khắc mạnh của văn hóa làng. Ngày kị 
thần cũng là ngày làng mở hội, toàn dân trong bản hạt đều có dịp mở mày mở mặt 
với nhau và với thiên hạ. Người ta đua nhau, thi với nhau về sản vật chăn nuôi, 
trồng cấy, cũng là ngày từ người chân lấm hàn vi nhất trong làng cũng có dịp được 
mặc manh áo mới để ngẩng mặt với hàng xóm, cũng là ngày dân thiên hạ nô nức 
tới /đi trảy hội để giao lưu, để đổi trao và cũng là để học hỏi, tìm hiểu nhau (ngày 
nay những sắc thái này vẫn giữ nguyên nếp cũ). Từ những hội lễ, lễ hội này mà 
các sắc thái văn hóa ra đời và trở thành những sản phẩm mà ngày nay chúng ta 
đang khoe với thế giới để được công nhận là di sản văn hóa nhân loại. Đó là nghệ 
thuật cồng chiêng trong lễ hội Tây Nguyên (xuất phát là nghi lễ tôn giáo để cúng 
thần Sơ gơng – thần chiêng); di sản dân ca quan họ Bắc Ninh (xuất phát từ tục hát 
thờ vua Bà); hát Dậm ninh Bình (xuất phát từ múa hát thờ thần núi Cấm) và hát 
văn, múa bóng (xuất phát từ hát thờ thánh Mẫu); Ca trù cũng bắt đầu từ lễ tế Thổ 
ở đình làng. Cũng như vậy lễ hội Xên bản, Xên mường của người Thái là từ tục 
thờ thần bản mường và là dịp để người Thái phô diễn điệu múa xòe mê hoặc; lễ 
hội Sơn Đông của người Hmông thờ cây chè tổ cũng là dịp để người Hmông múa 
điệu khèn gọi bạn suốt ngày đêm. Ở khía cạnh này biểu diễn cho thần linh xem 
chỉ là cái cớ để tâm hồn con người lam lũ được thăng hoa và biểu diễn tại không 10 
gian thiêng chính là cái cớ để mọi hành vi nghệ thuật có thể vượt ngưỡng mà 
không lo sợ bị khống chế, trừng phạt. 
 Bến nước cũng là điểm tập trung của làng, là nơi diễn ra các cuộc rước 
nước về làm lễ mộc dục vì thế bến nước trở thành thiêng thành nơi cả cộng đồng 
tụ hội để trao đổi, để giao tiếp và rồi để họat động thương mại chốn làng quê, chợ 
búa thực ra là từ đọc chệch từ chợ bến. Có hệ thống chợ bến mới nảy sinh câu 
truyện tình lãng mạng nhất hành tinh giữa cô gái khuê các con gái vua Hùng với 
chàng trai tứ cố vô thân họ Chử để rồi tồn tại minh chứng cho đến ngày nay đền 
thờ 2 người vẫn hiện diện trên dải đất thuộc Bãi tự nhiên bên bờ sông hồng cuộn 
đỏ phù sa. 
 Như vậy, tôn giáo truyền thống không chỉ là bệ đỡ tinh thần cho con người 
Việt Nam suốt bao thế kỷ mà còn là nơi giải đáp cho những ước nguyện hiện sinh, 
cho cuộc sống lam lũ được thăng hoa, cho cảm xúc không còn bó cứng bởi luật lệ 
của làng. Ở đó thần tha thứ, chứng giám và ủng hộ tất cả kể cả những hành vi mà 
các tôn giáo ngoại lai quy định cấm kị hay hệ tư tưởng Nho giáo vay mượn dụng 
công cấm đoán. Người nông dân Việt Nam vẫn được thỏa nguyện hát hò, tìm hiểu, 
yêu đương nhau mà không phải sợ sệt. Về tâm lý học mà nói chỉ khi cảm xúc 
được thăng hoa thì sáng tạo mới bắt đầu. Thần, thánh ở Việt Nam là như vậy: 
chứng kiến và ủng hộ, phúc đáp và thu nhận, khơi nguồn tất cả những gì con người 
nhất. Đó chính là triết lý của tôn giáo truyền thống VN. 
 4. Về phương diện Ý thức hệ 
 Một trong những yếu tố nổi bật trong tôn giáo truyền thống ở Việt nam đó 
là yếu tố Nữ - âm trội vượt trong hàng ngũ các linh thần phò trợ. Tổng kết của 
Mai Thị Ngọc Chúc và Đỗ Thị Hảo cho biết có tới 75 nữ thần được thờ tự ở Việt 
Nam. Trong đó đặc biệt nổi lên các nữ tối linh thần có vai trò đặc biệt quan trọng 
trong đời sống tâm linh của người Việt Nam đó là những Liễu Hạnh của châu thổ 
Bắc bộ; Thiên Yana của duyên hải miền Trung, Bà Đen của Nam trung bộ và Bà 
Chúa Xứ của Tây Nam bộ. Trong văn hóa Việt Nam/ Phương Nam yếu tố nữ được 
coi như một mấu chốt quan trọng của việc tiếp nối và giữ gìn truyền thống văn 
hóa. Nó như một tấm “barie ngăn trở”sự xâm lăng văn hóa ngoại và đồng thời 
cũng là biểu hiện của hệ ý thức dân tộc luôn khẳng định tính dị biệt của mình và 
phản ứng mạnh mẽ với văn hóa Hán trọng nam mà câu chuyện lẫy nỏ thần được 
giao cho Mị Châu giữ là một bằng cứ (vấn đề tên Mị châu chỉ là chỉ vị trí của 
người phụ nữ quý tộc xưa, đó là tên chung chỉ các bà chúa – Mệ Nàng). Việc lẫy 
nỏ giao Mị Châu trông giữ nếu đứng từ phương diện xã hội xưa sẽ thấy hết vai trò 
của nó là “tính cách truyền theo dòng mẹ và vai trò cao của người đàn bà trong xã 
hội xưa, qua đó thì hiểu rằng việc giữ nỏ có ý nghĩa là việc giữ gìn truyền thống”